Vrouw en Seks: 5. De weg naar een relatieprobleem?

In de vorige notitie heb ik laten zien dat een groep vrouwen in onze maatschappij problemen ervaart met het nadrukkelijke vrouwelijke fraais en bloot dat frequent in de media en in het openbaar getoond wordt. Men ziet dat als een onbereikbaar ideaal. Verder associeert men dat probleem met de eigen seksualiteit.

Hoe groot die groep vrouwen precies is, kan ik niet zeggen. Wel zie je bijvoorbeeld aan de reacties op Female Chauvinist Pigs van Ariel Levy op Amazon.com (hier) dat er een aantal vrouwen is, dat zich hierin herkent.

Ik dacht ooit eerder ook wel een groot vragenlijst-onderzoek onder Nederlandse vrouwen gezien te hebben (Opzij?, Viva?) waarvan de uitkomsten hierbij aansluiten. Zelf vatte ik die uitkomsten toen samen met: De Nederlandse vrouw is hoog opgeleid, economisch zelfstandig, maar niet echt gelukkig. Ze heeft een probleem met haar relatie en het krijgen van kinderen. Het kan ook zijn dat dat vragenlijst-onderzoek beperkt was tot de lezerskring van het desbetreffende blad.

De term 'seksprobleem' hierboven vat ik in doorsnee op als 'relatieprobleem'. Vrouwen zien seks overwegend in termen van relaties. Puur zakelijke seks en gelegenheidsseks wordt over het algemeen vreselijk gevonden. In het artikel van Larissa Pans vind je dit ook terug. Evolutionair valt dit ook goed te begrijpen zoals ik in een vorige notitie al opmerkte. We kunnen de vraag dus ook wat minder sensationeel formuleren: Waarom heeft een groep vrouwen relatieproblemen?

Verder is het natuurlijk niet zo dat mannen geen seks- en relatieproblemen zouden hebben. Ook is het niet zo dat alle vrouwen deze problemen hebben, maar duidelijk lijkt wel dat er een behoorlijke groep is die er wel een probleem mee heeft. Ook is het niet zo dat het probleem vroeger niet bestond. Het lijkt me een probleem van alle tijden. Wel denk ik dat het tegenwoordig een grotere groep vrouwen betreft, maar ik kan dat niet met cijfers onderbouwen.

Ik laat hierna een aantal punten de revue laten passeren om te laten zien dat relatieproblemen echt niet altijd terug te voeren zijn op dat niet-perfecte uiterlijk.

1. Veel jonge vrouwen die ik meemaak, zijn sterk gericht op hun baan. De baan slokt de meeste tijd en energie op. De baan is echter geen doel, maar een middel om te kunnen overleven en brood op de plank te krijgen. Het vinden van een geschikte relatie wordt daardoor soms uitgesteld en van uitstel komt vaak afstel.

2. Het vinden van een goede partner is vaak niet een nadrukkelijk doel dat men ziet als het belangrijkste in het leven. Het is geen expliciete doelstelling en het heeft geen topprioriteit. Maar als je dat niet als expliciete doelstelling hebt, ga je ook niet actief op zoek. Soms komt de relatie aanwaaien, maar vaak ook niet.

De belangrijkste reden om een partner te zoeken, is dat een mens alleen minder goed functioneert, minder stabiel is. Een mens alleen is niets. Mensen zijn groepsdieren. Een partner is dus noodzakelijk. Daarnaast is een partner, als het goed is, ook nuttig voor uiteenlopende zaken.

Een partner vervult in het ideale geval vier functies: a. gesprekspartner/vriend(in), b. sexpartner, c. bron van inkomsten, d. helpen en het uitvoeren van klusjes. Bij het kiezen van een partner focussen de meeste vrouwen door evolutionaire mechanismen meestal vooral op c. Echt slim is dit niet altijd. Dit brengt me op het volgende punt.

3. Vrouwen vallen vaak op de verkeerde man. Vrouwen schijnen een evolutionair bepaalde voorkeur te hebben voor dominante mannen die hoog in status zijn. Als zo'n man dan ook nog even aardig tegen haar doet, is ze al snel verkocht. Maar door zo te kiezen, kiest ze een partner die weinig aanspreekbaar/bazig is en die weinig betrouwbaar is. Verder is zo'n partner vooral geïnteresseerd in zijn loopbaan en eventueel een mooiere/jongere vrouw. Door die keuze zadelt ze dus zichzelf op termijn op met een levensgroot relatieprobleem.

4. Jonge vrouwen realiseren zich -- doordat de wereld aan hun voeten lijkt te liggen -- vaak niet dat de biologische klok tikt. Een vaste relatie kan later nog wel eens, denken ze. Ieder jaar worden ze voor mannen fysiek iets minder aantrekkelijk en neemt hun vruchtbaarheid af. Dat is nog niet alles. Ieder jaar wordt de hoeveelheid beschikbare mannen (d.w.z. zonder vaste relatie en nog in leven) rond hun leeftijd snel kleiner terwijl het aantal vrouwen dat een man zoekt steeds groter wordt. De geschikte mannen zijn al voorzien of inmiddels overleden (mannen overlijden gemiddeld eerder). Met 40 een vriend zoeken is daarom iets heel anders dan met 20 een vriend zoeken. Tenslotte wordt boven de 25 het samenleven met een vaste partner door gewenning aan het alleen wonen moeilijker. Samenleven betekent dan een grote stap terug in privacy, vrijheid, etc. In werkelijkheid valt er dus niet veel tijd te verliezen en is het vinden van een geschikte partner iets dat je eerst moet doen en niet moet uitstellen tot later.

5. Onder invloed van de pil, jarenlange 'voorlichting' dat seks zo fijn is en suggestieve films en tv-programma's hebben sommige vrouwen te snel seks met hun relatie. Sommige vrouwen zijn ook bang hun relatie/man anders te verliezen. Ze spelen voor gratis hoer om hun relatie te binden. Een leuke meevaller voor de man. In tegenstelling tot een echte hoer krijgen ze soms wel een cadeautje: een SOA! Het gevolg is echter dat de man amper investeert in de relatie, terwijl de relatie daarna een duidelijk seksueel karakter heeft. De man komt voor de seks. Zodra er iets mis gaat met de seks, is ook de relatie weg. Maar als de man echt in jou geinteresseerd is, is hij ook bereid te wachten. Als hij niet echt in je geinteresseerd is, heb je niets aan hem en kost hij je alleen dure tijd.

6. Onder invloed van de pil, de niet op kinderen gerichte man en de veeleisende baan worden de kinderen uitgesteld of komen ze nooit. De doorsnee vrouw durft vaak ook geen kinderen te eisen: als hij niet wil... Het gevolg is dat de relatie veel minder stabiel is omdat de man niet door zijn broed gebonden wordt. Hoe meer kinderen, hoe stabieler de relatie blijkt uit de statistieken. Relaties zonder kind zijn het minst stabiel.

7. Scheiden was vroeger moeilijk, maar tegenwoordig gemakkelijk. Economisch lukt het met wat moeite wel. Juridisch zijn er geen echte belemmeringen. Maatschappelijk is het geaccepteerd. En wanneer men om zich heen kijkt, ziet men ook andere stellen het doen. Zoiets werkt aanstekelijk. Het gevolg is dat de vrouw opeens zonder relatie zit, terwijl er veel kostbare jaren verloren zijn. Als je niet getrouwd bent (waarom zou je eigenlijk trouwen?), gaat het scheiden nog gemakkelijker.

Laat ik de zeven routes naar de regen samenvatten:
1. "Mijn baan is mijn leven! Ik ga voor de top!"
2. "Misschien loop ik nog wel eens tegen iemand op."
3. "Zijn werk is alles voor hem."
4. "Ik ben nog niet zover."
5. "Seks hoort er tegenwoordig nu eenmaal bij."
6. "We zijn nog niet toe aan kinderen."
7. "Waarom zouden we trouwen?"

Wat we moeten doen/denken als we liever wel een goede relatie willen.
1. Een baan is belangrijk, maar niet het belangrijkste.
2. Een vaste levenspartner is noodzakelijk en nuttig: wacht niet af, maar zoek zelf een geschikte.
3. Kies een goeie vent.
4. Schiet op!
5. Wacht met seks!
6. Krijg een kind en daarna nog meer.
7. Trouw!

Ik geef toe: het klinkt allemaal akelig traditioneel. Dit zijn ook geen punten waarvan ik zeg: dat moet je wel doen of niet doen. Iedereen moet dat zelf uitzoeken. Ook zijn deze zeven punten geen recept voor relationeel succes. Het is hooguit een begin. Maar als je denkt deze punten te moeten negeren, wees dan niet verbaasd als je rond je veertigste of vijftigste met een relatieprobleem zit.

In feite gelden deze zeven punten niet alleen voor vrouwen, maar ook voor mannen. Voor lesbische en homo-seksuele relaties gelden ze in feite ook. In die gevallen is het krijgen van een kind of niet van toepassing of moeilijker. Zulke relaties zijn in doorsnee moeilijker, minder stabiel.

Ik weet niet of mijn inschatting helemaal klopt, maar ik heb wel het idee dat vooral vrouwen die zichzelf als feministisch zien, deze punten niet leuk vinden. Ik zeg ook niet dat ze leuk zijn. Ik zeg alleen dat als je ze negeert, je tegen je veertigste niet moeilijk moet doen als je zonder partner en zonder kinderen in het leven staat.

Aan de andere kant perken deze punten de rechten van vrouwen op geen enkele manier in. Punt 1 zou natuurlijk overbodig moeten zijn, maar is dat door de intellectuele vervlakking van de moderne tijd, kennelijk niet. Je leeft niet om te werken, maar je werkt om te leven. Punt 2 en punt 4 fungeren als schop onder de kont: Dit is belangrijk. Kom in actie! Schiet op! Punt 3 zegt zoveel als: Bedenk nu eerst eens waar je die man precies voor nodig hebt en wat je hem wilt laten doen in plaats van domweg je hart te volgen. Punt 5 zegt: geef je sekswapen niet gratis weg. Het is het belangrijkste wapen dat je hebt. Punt 6 zegt in feite: als vrouw heb je 'recht' op kinderen en als je man dat 'recht' niet respecteert, heb je niets aan hem als man en als relatie. Dumpen die handel! Punt 7 is puur praktisch. Die man kan in de praktijk zo weglopen. Waarom zou je het hem extra gemakkelijk maken?

Vrouw en Seks: 4. Leren denken als een hoer

Wat bedoelen vrouwen als Larissa Pans precies met hun onvrede over seks en de media?

Op internet vind ik een artikel van Larissa Pans uit de Volkskrant van 12 maart 2007, (p. 7) getiteld: Laten we eens praten over seks (hier als pdf). Dit artikel is voor mijn idee net iets duidelijker en het kwartje valt bij mij.

Ook in dit artikel weer dezelfde drie begrippen: de vrouwbeelden in de media, het eigen uiterlijk dat daar niet mee in overeenstemming is en de seksuele ervaringen.

Vooral die koppeling van de laatste twee vind ik vreemd. Iedere Nederlandse man weet dat een mooie, sexy vrouw iets anders is dan een vrouw om seks mee te hebben. Al dat moois is bepaald geen uitnodiging tot vrijpostigheden. Maar voor Larissa schijnt die vanzelfsprekendheid volstrekt nieuw te zijn. Voor goeie seks moet je er uitzien als een vamp, denkt zij. Dat wil zij niet of zij kan het niet en daarom lukt de seks ook niet goed.

Wel, dat Larissa geen zin heeft om er uit te zien als een soort stoeipoes kan ik begrijpen. Heel veel Nederlandse vrouwen hebben daar geen zin in. Ze vinden dat ordinair, vernederend, laag bij de gronds of ze vinden het gewoon te veel werk of niet nodig. Heel vaak speelt natuurlijk ook mee dat die rol niet zo op hun lijf geschreven is en dat ze er geen ervaring mee hebben. Alleen de koppeling met seks lijkt me niet te kloppen. Een vrouw kan er fantastisch uitzien en toch nooit seks hebben. En een vrouw die er ogenschijnlijk niet uitziet, kan heel frequent seks hebben.

Larissa veronderstelt dat haar probleem met seks komt doordat haar uiterlijk niet vampig genoeg is, maar ik denk dat dat onzin is. En omdat dit probleem natuurlijk wat gevoelig ligt en wat persoonlijk is, spreekt het dat je het wat verhuld opschrijft. Aan de bijval die ze krijgt van andere vrouwen, kun je zien dat veel meer vrouwen dit herkennen en met het probleem worstelen.

Ook is de gedachtengang van Larissa in dat licht bezien, niet zo vreemd. Vrouwen weten dat hun uiterlijke verschijning voor mannen heel bepalend is. Een knappe vrouw wordt omringd door veel meer mannen dan een lelijke vrouw. Dat is oneerlijk, maar de natuur is oneerlijk. Aan de andere kant hoef je niet voortdurend door macho-mannen omringd te worden om toch een leuke man te vinden. Omdat mannen biologisch zo in elkaar zitten dat ze niet altijd even kieskeurig zijn, hoef je dus geen t.v.-babe te zijn om toch in de prijzen te vallen. Dat is dus niet het echte probleem.

Het echte probleem is dat je die man moet vasthouden. Hij moet terugkomen. Zowel uit de echtscheidingscijfers als uit seksuologisch onderzoek blijkt zonneklaar dat dit een groot probleem is voor de Nederlandse vrouwen.

Biologisch gezien heeft de vrouw een man nodig om haar kinderen te verwekken. In de praktijk is dat niet het probleem. Het echte probleem is dat de vrouw moet zorgen dat die man bij haar en haar kinderen blijft en zich inspant om die kinderen groot te brengen. De man moet dus gebonden worden. De manier om die man te binden, is (evolutionair gezien) seks. Regelmatige seks is smeerolie voor de relatie. Voor de vrouw is seks dus geen doel op zich, maar een middel om de man te binden. Iets wat niet altijd even duidelijk in de voorlichtingsboekjes wordt verteld!

Wil dat middel goed werken, dan moet er aan twee voorwaarden voldaan worden:
1. de seks moet voor de man bevredigend zijn (platter geformuleerd: de man moet klaarkomen);
2. de seks moet frequent zijn, b.v. dagelijks of iedere twee dagen.

Dit zijn simpele zaken die echter voor de doorsnee Nederlandse vrouw nogal moeilijk zijn. In seksuologisch onderzoek zie je bijvoorbeeld dat die frequentie eigenlijk nooit of alleen soms wordt gehaald, terwijl die juist voor mannen wel heel belangrijk is. De Nederlandse vrouw is hoog opgeleid, economisch zelfstandig, zelfbewust en droomt van een prins op een wit paard. Een innemende man met een eindeloze interesse in haar persoonlijkheid. Ze droomt van een maatjes-huwelijk dat overigens iedere biologische en evolutionaire grondslag mist.

Uit wat Larissa schrijft, blijkt dat ze de werking van seks volstrekt niet begrijpt. Ze heeft het over seks als 'een unieke privé-ervaring'. Ze denkt dat het een kwestie is van seksuele moraal. Ze denkt dat seksualiteit niet meer iets is van haar, maar van modepopjes als Paris Hilton en Bridget Maasland. Maar als je man of partner klaarkomt bij dat soort plaatjes, komt hij niet klaar bij jou. En dat betekent: jij doet je werk niet goed, schat!

Larissa schrijft dat 'seksualiteit verworden is tot goedkope troep.' Maar seks is geen troep. Het is voor de vrouw een middel en voor de man een doel. Juist doordat het voor de man een doel is, kan de vrouw het als middel gebruiken. Wanneer je als vrouw dit niet goed begrijpt, zit je op termijn met een probleem.

Het punt is niet dat je je als vrouw moet kleden als een hoer. Je moet leren denken als een hoer. En dat vergt van zo'n keurige, hoog-opgeleide vrouw even een totaal andere manier van denken dan wat je van huis uit hebt meegekregen.

Vrouw en Seks: 3. Warrige vrouwen

Er blijkt een soort vrouwenbeweging te bestaan die ageert tegen vrouwelijk bloot. Omdat ik in mijn vorige twee notities geen onderbouwing kon vinden voor het veelgehoorde idee dat vrouwelijk bloot verkeerd is, vind ik dit interessant. Welke argumenten hebben deze vrouwen om tegen blote plaatjes te zijn?

Allereerst een artikeltje uit Spits van 11/4/2007, p. 7, Een nieuw lichaam graag! van Roos Menkhorst. Hierin gaat ze in op de documentaire (de term is van haar) 'Beperkt Houdbaar' van Sunny Bergman (34). Daarin worden schaamlipverkleiningen opgevoerd als een bewijs voor het verknipte zelfbeeld dat vrouwen hebben en dat zou de schuld zijn van de cosmetica-industrie. Hoe verknipt kun je zijn, ben ik dan geneigd te denken als ik zo'n stelling hoor. Sunny wil voor een omslag zorgen in het denken over schoonheid. Toe maar, net alsof dat soort dingen niet grotendeels evolutionair en genetisch is vastgelegd.

"Uit onderzoek van de universiteit van Harvard blijkt dat ter wereld maar 2 procent van de vrouwen zichzelf mooi vindt en maar 1 procent vindt zichzelf sexy. Dat is best wel erg, als je bedenkt dat het voor je seksuele plezier wel heel belangrijk is om je sexy te voelen." 'Onderzoek van de universiteit van Harvard,' dan moet het dus wel zo zijn. Tegen wat voor publiek praat je hier, Sunny? Kan het nog minder specifiek?

En verder hangt natuurlijk veel af van de vraagstelling. Ik durf te wedden dat als ik Groningse vrouwen laat kiezen tussen de alternatieven mooi en lelijk, ik echt royaal boven die 2 procent uitkom. Maar als ik er vervolgens een foto van een bloedmooie vrouw bovenzet, keldert het percentage natuurlijk weer drastisch. Maar wat zou dat allemaal moeten bewijzen? Sunny weet het wel. Als je je niet sexy voelt, heb je ook geen seksueel plezier.

Ik vind dit een bizarre stelling. Voor Sunny staat je sexy voelen, gelijk aan seksueel plezier. Je voelt je niet sexy en dan is de seks ook niet meer leuk. En dat is allemaal de schuld van de media en de industrie.

Op 16/4/2007 verschijnt in de Volkskrant op p. 7 een stuk van Larissa Pans, Marije Lieuwens, Myrthe Hilkens, Sunny Bergman en Stine Jensen getiteld: Tegen de vrouw als bitch.

Dit stuk begint met "Seksuele vrijheid staat niet gelijk aan totale grenzeloosheid en platheid." Wat een platitude. Het is alsof ik Bush hoor praten. Wie heeft dat ooit beweerd?

Het stuk bevat een aantal vet gedrukte stellingen:
1. Gewoon is mooi genoeg.
2. De gewillige stoeipoes in de prullenbak.
3. Seksualiteit is geen confectie, maar haute couture.

In dit stuk dezelfde 2 procent van alle vrouwen die zich slechts mooi durft te voelen. En dat nogwel wereldwijd! Moet wel een gigantisch onderzoek geweest zijn daar op Harvard. Vreemd dat zo'n gigantisch onderzoek zo onbekend is gebleven. Nu wordt opgemerkt dat die 2 procent bewijst 'dat dit een existentieel probleem is voor vrouwen'. Wel, dat lijkt me dan wel een heel bepaald type vrouw. Niet het soort dat met vier kinderen thuis komt van de basisschool!

Ook dit stuk is nogal warrig voor mijn idee. Maar laat ik proberen de inhoud weer te geven.

Stelling 1 is vooral bedoeld om aan te geven dat die mooie vrouwbeelden uit de media niet echt zijn. Het is een niet verplichtend schoonheidsideaal. Tjaa, als je dat op die leeftijd nog niet doorhebt....

Stelling 2 geeft ook te denken. 'Het beeld van de gewillige stoeipoes die zich op haar achterwerk laat slaan, komt ons de neus uit. Waarom kunnen schietgrage gangsters die zich omringen met 'geile' onderdanen, voorzien van gigantische nepborsten, rekenen op eindeloos veel zendtijd?' Je vraagt je af waar deze vrouwen bij voorkeur naar kijken en waarom?

Bovendien geef je met zo'n opmerking aan dat je niets begrijpt van zo'n clip. Zo'n clip toont een soort ideale zwarte mannenwereld. Prachtige vrouwen die volstrekt sexy en gewillig zijn. Het is een mannen droomwereld. Kijk vervolgens ook eens hoe die zwarte jongens echt leven (in de gevangenis of op straat) en kijk ook eens hoe die negervrouwen echt zijn. Dat zijn vaak niet mooie, maar wel sterke vrouwen die die oerslappe man zonder veel geduld het huis uit kieperen. Nederlandse vrouwen kunnen daar nog veel van leren.

Verder zou het je, als je dan toch zo graag naar erotisch getinte clips kijkt, opgevallen moeten zijn dat er tussen de clips een sterke tweedeling bestaat. Aan de ene kant heb je de zwarte rappers die vrouwen gebruiken omdat anders niemand naar hun vreselijke clip wil kijken. Aan de andere kant heb je de clips van Madonna, Britney, etc., etc. waarin een mooie, maar sterke vrouw centraal staat die zich laat omringen door ondergeschikte mannen.

Ze merken ook nog op: "Echte seks is spannend, vreemd, ingewikkeld en divers." Het klinkt alsof ze seks vooral kennen via boekjes en de media. Echt seks is vaak simpel, saai, voorspelbaar en onbenullig en vaak gaat er gewoon iets mis. Ook uit onderzoek komt dat naar voren: bij de meeste stellen is seks in het begin frequent, maar neemt daarna vaak snel af. Kennelijk is het voor tenminste één van de partners dus meer een last dan een lust.

Als je dan ook nog leest: 'Elk seksueel exces is binnen handbereik. Een simpele zoekopdracht via Google levert filmpjes op van vrouwen die zich laten onderpoepen, mensen die paarden pijpen en dames die zich gewillig in alle denkbare gaten tegelijk laten neuken.' Ik heb ondertussen al veel opgezocht via Google maar dat soort zaken echt nog nooit. Het lijkt me een merkwaardige manier om aan je gerief te komen en ook niet de meest opwindende/prettige.

Het hoofdprobleem met het artikel van Larissa Pans e.a. is dat totaal verschillende zaken als blote plaatjes uit de media, het eigen uiterlijk en de eigen seksuele ervaringen voortdurend doorelkaar worden geklutst. Het lijkt voor de dames allemaal min of meer hetzelfde te zijn. Terwijl het toch echt om totaal verschillende zaken gaat. In de media vind je plaatjes van prachtige vrouwen. Je eigen uiterlijk kan daar natuurlijk vaak niet aan tippen. En seks is weer iets geheel anders.

Na lezing van het artikel bleef ik echter toch zitten met de vervelende gedachte dat ik misschien de pointe miste. Wat willen deze vrouwen nu precies zeggen?

Vrouw en Seks: 2. Lustobject en het vermogen tot nadenken

Gisteren liet ik me verleiden door de gouden bikini poster tot een speurtocht naar de argumenten waarom (foto's met) wat vrouwelijk bloot verkeerd zou(den) zijn. Ik ken van huis uit de stelling maar een bevredigende argumentatie heb ik nooit gehoord. Ook mijn speurtocht gisteren leverde weinig concreets op.

Dick Pels deed o.a. deze suggestie, maar bij nazoeken vond ik onder zijn naam geen concrete argumenten of zelfs maar een toelichting. Cisca Dresselhuys, hoofdredacteur van Opzij, vindt de poster 'walgelijk groot' en is het volgens het NRC artikel eens met Dick Pels. Maar ook zij komt niet met argumenten of een toelichting.

Wel geeft ze een samenvatting van een artikel dat ooit over dit onderwerp in Opzij verscheen en daaruit blijkt dat veel moderne vrouwen het helemaal niet met haar eens zijn en het Madonna-standpunt huldigen: ze hebben het recht zich te kleden zoals ze willen, maar zij bepalen. Uit hun wat onvriendelijke opmerking over allochtone mannen, blijkt dat de Nederlandse mannen dat laatste in doorsnee ook weten en respecteren.

In de blogosfeer vond ik tenslotte een expliciete reactie van Peter Storm uit Tilburg. Hij schrijft op zijn blog Rooieavotr: "Wat de CU zegt - op die poster wordt de vrouw als lustobject neergezet, en dat deugt niet - klopt gewoon." Maar ook bij hem geen onderbouwing of toelichting waarom een vrouw (afgebeeld) als lustobject niet zou deugen. Hij stelt wel dat hij gelukkig niet de enige is, die er zo over denkt. Kennelijk zijn er dus in zijn omgeving wel meer mensen die er zo over denken. Maar dat neemt de noodzaak van argumentatie en onderbouwing natuurlijk niet weg.

Bovendien is in dit geval de stelling nogal overtrokken, lijkt mij. Een 'lustobject' is volgens de online Van Dale:
'1 middel tot seksuele lustbevrediging'.

Het zal duidelijk zijn dat Hunkemöller de poster nooit zodanig bedoeld heeft. Men wil bikini's verkopen en lingerie, maar verder dan dat wil men niet gaan. Ook uit de reacties op internet blijkt dat men het een mooie foto vindt etc., maar dat eigenlijk niemand er echt opgewonden van raakt. Dat is ook niet zo vreemd, mijn digitale t.v. levert moeiteloos een aantal kanalen met wel expliciete porno. Iets dat moderne mannen soms wel als lustobject gebruiken. Als Peter deze foto serieus als lustobject ziet, zegt dat vermoedelijk meer over Peter dan over deze foto.

Mijn verklaring/hypothese voor al die negatieve oprispingen die men verder niet kan of weet te onderbouwen, zag ik in onze culturele verleden. Wij hebben vroeger geleerd dat een vrouw zich niet sexy, niet te bloot, niet te uitdagend moest en mocht kleden. Als ze dat wel deed, zou ze mannen van het werk kunnen houden, ze zou aanleiding tot handtastelijkheden kunnen geven en ze zou zichzelf aanbieden, m.a.w. zichzelf goedkoop en slecht maken.

Dit is overigens geen pleidooi voor sexy, blote, uitdagende kleding. Ik kom alleen voortdurend suggestieve beweringen tegen over de vrouw als lustobject, wat heel slecht zou zijn, terwijl niemand kennelijk in staat is daar een onderbouwing voor te geven.

In NRC Handelsblad van 7 april 2007 verscheen een artikel van Stine Jensen: Tegen de jarretelfilosofie: hoerige lingerie helpt de emancipatie helemaal niet, (p. 17) (hier). Ik vond het een mooie titel, maar wat er daarna volgde was nogal een verward betoog waar eigenlijk geen touw aan vast viel te knopen.

Ik zal toch een poging wagen. "Vroeger geloofde ik dat het een teken van bevrijding was, vrouwen die ervoor kiezen om lustobject te zijn. Fout gedacht. Wat ooit bevrijdend en grappig was, is nu door en door commercieel en zelfs gevaarlijk." Wel, dat lijkt duidelijk.

Maar weer ontbreekt de argumentatie. Meisjes, opgelet, lustobject zijn, is verkeerd? Maar waarom Stine, waarom?

Ik wil nog wel een stapje verder gaan. Een vrouw moet niet alleen lustobject willen zijn, ze moet het ook daadwerkelijk zijn. De lieve Heer heeft de schepping zo in elkaar geflanst, dat vrouwtjes mannetjes moeten verleiden. Het is knullig, ik geef het toe, maar aan K.I. heeft de beste man/vrouw vermoedelijk nooit gedacht. Dom, dom, dom! Maar ondertussen ligt het feit er. Als we dus niet willen uitsterven (waar de Nederlanders ondertussen al aardig mee bezig zijn), zullen we dus moeten neuken (vergeef het woord). Maar als de vrouw er niet in slaagt om de man voldoende op te winden..... Dan lukt het dus niet.

God (of de Evolutie) heeft de vrouw dus geschapen om lustobject te zijn. Natuurlijk hebben vrouwen nog veel meer prachtige eigenschappen, maar dat ze lustobject moet zijn, is op zijn minst een heel belangrijke. Het is dus een beetje dom, om het zachtjes te zeggen, als je denkt dat lustobject zijn, verkeerd is. Lees eerst eens een simpel biologieboekje, schat!

"Wat ooit bevrijdend en grappig was, is nu door en door commercieel, en zelfs gevaarlijk. Het leidt tot psychische beschadigingen, seksueel riskant gedrag met een toename van overdraagbare ziekten, en uiteindelijk ook zelfverminking." Ook deze uitspraak lijkt weer niet mis. Alleen wat leidt nu precies tot die psychische beschadigingen, zelfverminking en SOA's? Is dat het lustobject willen zijn, het begeerd willen worden of is dat het daadwerkelijke neuken of is het nog weer iets anders?

Ik zie nog niet dat lustobject willen zijn, dus dat je man of vriend of iemand anders je seksueel opwindend vindt, onmiddellijk leidt tot psychische beschadigingen. Ik zou eerder denken dat het een hoop psychische wonden kan helen. Ik zie ook niet dat als je graag aantrekkelijk gevonden wordt door een man of iemand anders, dat automatisch zou moeten leiden tot zelfverminking. Of het zou het uitknijpen van een meeëter moeten zijn.

In NRC Handelsblad staat op 14 april op p.53 een paginagroot stuk over het boek Female Chauvinist Pigs van Ariel Levy. Met de titel: Deze meisjes denken dat exhibitionisme tot roem en macht leidt. Misverstand, zegt Ariel Levy" door Sandra Heerma van Voss.

In dit boek zou ik volgens het artikel een "overtuigende theoretische onderbouwing" moeten kunnen vinden waarom beelden met expliciet vrouwelijk bloot verkeerd zouden zijn. Wel, in het krantenartikel is daar in ieder geval echt helemaal niets van terug te vinden. Ik denk dus dat die theoretische onderbouwing in het boek ook meer kretologie dan serieus betoog is.

De strekking van het boek, als die er tenminste is, lijkt te zijn dat jonge vrouwen denken dat seksueel exhibitionisme voor een vrouw de kortste weg is naar roem. Maar deze jonge vrouwen willen vooral aandacht wordt er meteen bijgezegd. Wat willen ze nu precies? En hoe weet Ariel Levy precies wat ze denken. Hoeveel vrouwen heeft ze ondervraagd, welke vragen heeft ze gesteld en wat zijn de percentages. Hoe komt ze aan haar sample?

Wel, dat zijn kennelijk allemaal vragen die voor Ariel Levy een aantal niveau's te hoog gaan. Er wordt veel beweerd, liefst op een suggestieve manier en er wordt niets waar en hard gemaakt.

Het probleem is niet, denk ik, dat een vrouw soms verleidelijk en aantrekkelijk of mooi wil overkomen. Ik heb er tenminste tot nu toe nog steeds geen fatsoenlijke argumentatie voor te horen gekregen.

Wat wel een probleem is, is dat je vrouwen hebt die er ogenschijnlijk leuk uitzien, die een vlotte babbel hebben en die een leuk verhaal kunnen schrijven. Maar als je beter leest wat ze precies schrijven of als je de moeite neemt om na te denken over wat ze te vertellen hebben, dan is het achter die mooie gezichtjes een grote chaos. Ik wil niet discrimineren op grond van sekse. Ook moderne mannen leiden maar al te vaak aan precies hetzelfde euvel.

Een probleem met de moderne video- en mediacultuur is dat veel moderne vrouwen (en veel moderne mannen) goed en diepgaand nadenken niet meer zien als een groot goed. Als iets fantastisch. Ook het besef dat wat je beweert, moet kloppen, is vaak niet meer echt aanwezig. Men plakt indrukwekkende volzinnen waarvan de betekenis maar al te vaak niet precies duidelijk is, met groot gemak achterelkaar.

Het probleem is niet dat vrouwen er soms mooi en opwindend willen uitzien. Het probleem is dat sommige mannen en vrouwen denken dat denken bestaat uit het achter elkaar plakken van suggestieve beweringen. Dat het voldoende is om als een schaap in de wei maar wat te blaten. Niet het opwindende of blote uiterlijk, maar het onvermogen tot diepgaand en kritisch denken lijkt me het probleem van de moderne tijd.

Het zijn niet de knappe meisjes die tegen betaling een mooie foto van zichzelf laten maken, terwijl ze ondertussen door hun modellenwerk al lang geleerd hebben dat de wereld vol mooie vrouwen is. Het zijn al die vrouwen en mannen die niet in staat zijn tot kritisch nadenken, die niet in staat zijn tot het formuleren van een logisch betoog, die niet in staat zijn tot het geven van bevredigende argumenten voor hun standpunt en die zichzelf ondertussen zo geweldig vinden dat ze die domheid ook nog luidruchtig en publiekelijk moeten uitkwaken. Dat lijkt me het echte probleem van deze tijd.

Vrouw en Seks: 1. Lustobject of geëmancipeerde vrouw?

In Utrecht laat Hunkemöller een 200 vierkante meter grote poster op een gevel bevestigen met daarop een model in een gouden bikini. Het Utrechtse raadslid Mirjam Bikker van de Christen Unie vindt dit te ver gaan en informeert naar de mogelijkheden voor een verbod.

Ik citeer op dit punt de site van NRC Handelsblad op 4 april 2007. (hier)
--------
Volgens Mirjam Bikker, fractievoorzitter van de partij, moeten vrouwen een volwaardige plaats hebben in de samenleving. "We zijn jaren bezig geweest met de emancipatie van vrouwen. Zij moeten niet worden beschouwd als lustobject."
---------

Op 10 april komt dezelfde krant in een artikel op de kwestie terug (hier).
----------
Wat een overtrokken reactie, vonden de ondervraagden zaterdag, met uitzicht op de poster. Ze zien de bezwaren van de partij in het rijtje ‘euthanasie, abortus, het homohuwelijk, het afkeuren van de campagne voor het donorcodicil die te veel nadruk op bloot zou leggen en coffeeshops rondom scholen’; het zoveelste voorbeeld van „betutteling” die christenen de samenleving opdringen. Jan Blokker vroeg zich in zijn column van afgelopen vrijdag in deze krant af of „de christenen niet gewoon praatjes beginnen te krijgen”.
----------

Toch is niet iedereen onverdeeld enthousiast. Socioloog en publicist Dick Pels van de Universiteit van Amsterdam vindt volgens hetzelfde artikel dat het juist tijd wordt voor een discussie over het oprukkende bloot in de samenleving. "... wat we vinden van reclames waarin vrouwen schaars gekleed rondlopen. Er lijkt de laatste tijd niets meer verkocht te kunnen worden zonder seks."

Precies hetzelfde zegt Cisca Dresselhuys, hoofdredacteur van feministisch maandblad Opzij. Ook zij vindt de poster, samen met de ChristenUnie, „walgelijk groot”. En ook zij vindt het tijd worden voor een hernieuwde discussie over de positie van de vrouw, bijvoorbeeld over „al het cosmetische en plastische geweld dat vrouwen zichzelf aandoen om maar te voldoen aan het ideaalbeeld”. Maar dat de ChristenUnie daar penvoerder van is, alstublieft niet. „Dit is zó hypocriet, ik heb hen nooit kunnen betrappen op een bijdrage aan de emancipatie van vrouwen.”

Op de site Rooieavotr (hier) vind ik de volgende passage.
---------------------
De Utrechtse gemeenteraadsfractie van de ChristenUnie (CU) tekende protest aan tegen het bord. Te groot, niet passend in het straatbeeld. Maar in de NRC lezen we ook: "Ze vindt bovendien dat de vrouw wordt afgebeeld als lustobject." Welnu, dat vind ik ook. Zoals zo vaak in reclame gebruiken bedrijven afbeeldingen van bijna naakte vrouwen als middel om spullen te verkopen, waarbij ze de vrouw feitelijk als ding laten zien dat er vooral is ter bevrediging van mannelijke lusten. Seksisme en commercie gaan hand in had, uit winstbejag wordt de vrouw tot instrument gemaakt - tot lustobject. [...] Wat de CU zegt - op die poster wordt de vrouw als lustobject neergezet, en dat deugt niet - klopt gewoon.
-----------------------

Wat me opvalt aan de reacties (ik geef verderop nog een voorbeeld van een positieve), is dat er in beginsel twee totaal verschillende reacties worden gegeven. De ene reactie is positief. Het is een mooi meisje, het fleurt de wereld wat op, etc. De andere reactie is negatief. Moet dat nu? En moet dat dan zo groot? Fungeert het meisje hier niet als lust-object?

Zelf ben ik de eerste reactie het meeste toegedaan. Wat is er mis met een foto van een mooi meisje? Maar ik begrijp ook de tweede reactie prima omdat dat de reactie is zoals ik die lang geleden geleerd heb. Een mooi meisje mag misschien, maar zeker niet zo bloot en zeker niet meer dan levensgroot. Het geeft geen pas, het hoort niet.

In het gereformeerde milieu waarin ik opgroeide, behoorde een vrouw geen strakke kleding te dragen, geen blote kleding en ze behoorde er niet sexy uit te zien. Dat waren regels die soms expliciet geformuleerd werden o.a. in een nummer van het Christelijke Weekblad De Spiegel dat ik ooit onder ogen kreeg. Waarom eigenlijk niet? Was ze niet door God geschapen? Of was haar schoonheid het zoveelste scheppingsfoutje van de Heer?

Het punt dat ik hier interessant vind, is dat je een simpele foto hebt die ogenschijnlijk weinig aan de verbeelding overlaat. Vervolgens blijken er op die foto twee totaal verschillende reacties mogelijk. Welke reactie we geven, wordt kennelijk vooral bepaald door onze opvoeding en door wat we naderhand nog bijgeleerd hebben in onze culturele groep.

Laten we nu eens die twee verschillende interpretaties preciezer bekijken. In de eerste interpretatie is deze meer dan levensgrote poster positief omdat er een mooie vrouw opstaat. Meer reden dan dat is er eigenlijk niet. Het is een soort standbeeld voor de mooie vrouw. Een beetje onbenullig misschien, maar beter dan een standbeeld voor een generaal die zich onderscheidde door in een ver land veel niet-Nederlanders te laten vermoorden.

In de tweede interpretatie is de poster verkeerd omdat die vrouw vrij naakt is en omdat die vrouw zeer nadrukkelijk aanwezig is. Met andere woorden: een vrouw mag misschien, mits ze niet te bloot is en zich bescheiden opstelt. Wanneer ons model in een burka gekleed was geweest, gaf ze tenminste in die zin geen aanstoot meer.

Die twee verschillende interpretaties vinden hun oorsprong kennelijk in twee totaal verschillende opvattingen over de rol van een vrouw. In de moderne opvatting van onze tijd is het prima als een vrouw zich bij gelegenheid lichamelijk tentoonstelt. Als ze trots is op haar lichaam en dat laat zien. In de andere opvatting, zoals we die vroeger leerden, geeft dat geen pas. Een vrouwenlichaam brengt mannen op verkeerde gedachten en moet daarom bedekt en verhuld worden. Een naakte vrouw, is een slechte vrouw die aanzet tot zonde. Een naakte vrouw is een goedkope, slechte vrouw. In de ene opvatting kijk je of een vrouw leuk is om te zien. In die andere opvatting kijk je of een vrouw zich wel voldoende bedekt heeft. Of ze de heersende kledingnormen wel zorgvuldig respecteert.

Interessant is dat je die ouderwetse opvatting ook in de communicatiekunde uitgebreid tegenkomt. Een halfnaakte vrouw die ook nog eens ligt, is een vrouw die zich onderwerpt. Het is een vrouw die laag in status zou zijn. Wie de moeite neemt om wat reacties op de 'gouden bikini' na te lezen, zal zien dat vrijwel niemand het afgebeelde meisje ziet als een verachtelijk, goedkoop wezen dat zich voor geld verhuurt om de commercie te dienen. Kijk bij voorbeeld eens hier.

Een reactie die een hoge beoordeling kreeg van de lezers was bijvoorbeeld de volgende:
--------------------------
Ik ben ruim 70 jaar en vind deze poster van het meisje prachtig. Ik denk dat de christelijken jaloers zijn dat er zulke mooie meisjes zijn. Niet doen Christen Unie. Er is niet seksueels aan deze poster. Als mijn kleindochter het was zou ik trots zijn met deze mooie foto.

Groetjes, Oma
--------------------------

Hoe kon die oude opvatting in het kader van één of twee generaties zo volledig vervangen worden door de andere opvatting? Ik denk dat dit het gevolg is van de media en de reclame. Ook in landen als Pakistan e.d. zie je een soortgelijke ontwikkeling. Aan de ene kant behoort een vrouw zich volledig te bedekken, aan de andere kant weten de media en de reclame daar subtiel om heen te manoeuvreren.

Hoe zit het nu met de emancipatie? Fungeert de vrouw op deze poster niet als een lustobject? Worden vrouwen hierdoor niet in een bepaalde rol gedwongen, waarin ze misschien liever niet zitten?

Om te beginnen wordt geen enkele vrouw gedwongen zich op soortgelijke wijze te kleden . Nederlandse vrouwen bepalen zelf wat ze dragen en willen dragen.

Vervolgens is die term lustobject misleidend. Een mooie, goed geklede vrouw wekt misschien wel lust op, maar is in Nederland allesbehalve een object. Zij kiest, zij bepaalt en zij geniet de voordelen van haar uiterlijk.

Emancipatie is juist dat een vrouw zich kan kleden zoals zij wil en dat ze weet dat ze het recht heeft om zelf te beslissen, zelf te kiezen en dat ze ook weet dat haar rechten gerespecteerd zullen worden. Of ze nu een minirok draagt of een hoofddoekje. Juist in landen waarin die rechten niet gegeven zijn en waar die rechten niet gerespecteerd worden, verstoppen vrouwen zich onder een burka.

In een interview met Cisca Dresselhuys hier) vind ik de volgende passage.
--------------
Om feministe te zijn hoef je geen tuinbroek te dragen. Maar jonge meisjes van tegenwoordig zien er wel heel bloot en uitdagend uit. Is dat nu geëmancipeerd? Dresselhuys knikt: "Ja, de naveltruitjes en de bilspleet. We hebben daar in Opzij een artikel over gehad met de vraag: ‘Waarom zien jullie eruit zoals jullie eruit zien?’ Daar kwam uit dat ze dit doen omdat het mode is, maar ook omdat het een vrijheid, een verworvenheid is. Madonna, een vrijgevochten vrouw, noemden ze als voorbeeld. Ze zeggen: ‘Zo wil ik er bij lopen en dat wil helemaal niet zeggen dat ik me aanbied’. De jongens moeten, volgens hen, respecteren dat dat geen uitnodiging is om handtastelijk te worden. En als allochtone mannen daar niet tegen kunnen, dan gaan ze maar onder de douche.
---------------

Er is geen enkele noodzaak om die aanbeveling te beperken tot alleen allochtone mannen lijkt me en een koude douche is misschien nog beter.

Is de mens een dier? Het probleem met filosofie

Hans Achterhuis beweert in NRC Handelsblad van 3 april 2007 op blz. 6 dat het nu maar eens afgelopen moet zijn met al die filosofen die steeds weer beweren en laten zien dat de mens geen dier is (Tijd is voorbij dat de mens geen dier is. Hans Achterhuis).

"Al zo'n 25 eeuwen zingt de filosofie haar zelfde lied dat ook de slotregel vormt van het artikel in de krant van 28 maart van Coen Simons: 'Een mens is geen dier.'" ... "Van het begin in de Klassieke Oudheid via het hoogtepunt van het humanisme van de Renaissance tot aan de belangrijkste wijsgerig antropoloog van de vorige eeuw, is de tekst van dit lied nauwelijks gewijzigd."

Waar het mij hier om gaat, is niet de vraag of de mens een dier is. Ik denk dat dit een zinloze vraag is zo lang we niet operationeel definiëren wat een dier en wat een mens is. Maar waarom zouden we dat doen?

Het punt waar het mij hier om gaat, is: waarom vinden filosofen het zo fijn om te beweren dat de mens eigenlijk geen dier is.

Ik denk dat de verklaring eenvoudig is. Je maakt jezelf veel populairder door iets positiefs te zeggen over je publiek dan door iets negatiefs te beweren. Nederlanders zijn heerlijke mensen. Blanken vormen een superieur ras. Mensen zijn geen dieren, etc.

Bekijk het anders. Hoe bepalen we wat goede filosofische gedachten zijn? Je doet dat door als lezer een oordeel te vellen. Met andere woorden: gedachten waar je vertrouwd mee bent en die ook in je groep gedeeld worden, zijn goede gedachten. Dat is dus de juiste filosofie. Gedachten waar je niet mee vertrouwd bent en die niet door je groep geaccepteerd worden, zijn domme en verkeerde gedachten en vormen slechte filosofie. De lezer(s) vormen dus de graadmeter voor het succes en de juistheid van de geschreven tekst.

Het grote verschil met empirische wetenschap is dat de empirische toetsing ontbreekt. We vinden dat de mens een dier is of we vinden dat juist niet, maar we kunnen het nooit empirisch hard maken.

Er is in het licht van de voorgaande notities nog een reden om mensen af te zonderen van overige dieren. Wij mensen vormen een soort groep. En groepsleden haal je niet omlaag. Groepsleden steun je. Gelukkig horen kippen, koeien, paarden niet tot onze groep. Wat voor ons geldt, geldt dus gelukkig niet voor hen. We kunnen dus rustig ons biefstukje blijven eten en als het nodig een hele veestapel afmaken. Want mens en dier zijn natuurlijk totaal verschillende groepen.

Alcohol is de schadelijkste drug

Blakemore en Nutt hebben een groot aantal deskundigen gevraagd een twintigtal drugs in te delen op gevaarlijkheid. Ze hebben om die gevaarlijkheid te beoordelen, 3 critera gegeven:
1. Hoeveel fysieke schade veroorzaakt de stof?
2. Hoe groot is de verslavende werking?
3. Wat zijn de gevolgen voor gezin en samenleving?

De oordelen kwamen overeen. Alcohol en tabak horen in de gevaarlijkste categorie. Cannabis is minder gevaarlijk en paddo's worden als redelijk onschadelijk beschouwd.

Een duidelijke conclusie, maar iets dat we 30 jaar geleden eigenlijk ook al wisten. Waarom dan toch dit onderzoekje? Blakemore: "We hopen dat alcohol ent tabak voortaan als stukken schadelijker worden beschouwd dan veel momenteel illegale verdovende middelen."

In feite is het onderzoekje dus een poging gegevens die al lang bekend zijn, voor het voetlicht te krijgen bij het grote publiek. Een stukje communicatie dus.

Bron: Dagblad De Pers, 27 maart 2007, p. 10, Het legale alcohol verslaat alle andere drugs. Redactie Wetenschap.

Harddrugs OK, paddo's niet-OK! Maar waarom?

NRC Handelsblad publiceert op 28 maart 2007 op blz. 7 een prachtige spotprent van Ruben L. Oppenheimer. Op de spotprent zien we 3 vakken. In vak I zien we bijna het hele vak gevuld met kruizen. Daaronder een pakje sigaretten en een OK-teken. In vak II zien we ook het hele vak gevuld met kruisjes. Hieronder staat een glaasje bier met daarachter ook het OK-teken. In vak 3 is het nogal wit. Alleen rechtsboven staat een enkel kruisje. Onderin staat een paddestoel met daarachter een kruisje. Niet OK dus!

De spotprent is naar aanleiding van een meerderheid in de Tweede Kamer die voor een verbod van de handel in paddestoelen is. Dat die meerderheid er is, komt door een Franse toeriste die na het gebruik van paddo's in combinatie met alcohol naar buiten sprong en de dood vond. Heel tragisch en aangrijpend dus, maar statistisch gezien staat die enkele paddo-dode natuurlijk in geen verhouding tot de schade van alcohol en tabak. De voorgenomen maatregel is dus nog irrationeel.

Ik verbaas me al vele tientallen jaren over dat irrationele Nederlandse drugsbeleid. Gevaarlijke drugs mogen vrij verkocht en gebruikt worden; relatief ongevaarlijke drugs worden met man en macht bestreden. Rond 1970 wisten hoogleraren farmacie mij dit al uitgebreid te vertellen. Je zou denken dat meer dan 30 jaar later het kwartje wel eens zou vallen. Maar nee.

Maar is die handelswijze van de Tweede Kamer wel zo irrationeel als dat ze lijkt? Waarom moeten paddestoelen bestreden worden en pilsjes niet?

De verklaring is misschien dat dat verbod op de zogenaamde verboden drugs helemaal niet tot doel heeft de volksgezondheid te dienen. Het werkelijke doel is misschien heel anders. In een artikel over menselijke moraal (NRC Handelsblad, 7 en 8 april 2007, p. 47, Door en door goed, Sander Voormolen) merkt de Nederlandse primatoloog Frans de Waal op dat het morele systeem ontstaan is uit competitie tussen groepen. De morele regels golden alleen voor de leden van de eigen groep. Met buitenstaanders mocht je alles doen, terwijl je binnen de groep met iedereen rekening moest houden. Evolutionair was dat volgens De Waal erg succesvol.

Volgens dit mechanisme mag je dus mensen die niet lid van je groep zijn, gerust afknijpen. Maar de leden van je eigen groep natuurlijk niet. Stel dat je voor het CDA in de kamer zit. Je leden roken en drinken er lustig op los. Geen probleem, want het zijn wel je groepsleden. Nu komen er opeens mensen die paddestoelprodukten gebruiken. In jouw groep gebeurt dat niet, want je hebt er nog nooit van gehoord. Verbieden dus, die handel! Sluit ze maar op! Zet ze het land uit! Met dat soort 'mensen' hoeven wij gelukkig geen rekening te houden.

De Waal merkt op: zo zit de mens (ook) in elkaar. "Het is een recente ontwikkeling dat we moraliteit toepassen buiten onze directe gemeenschap. En het is nog fragiel." Erg fragiel, kennelijk.