Houden journalisten niet van journalistiek? III

Jan Blokker komt in zijn boek en in de titel daarvan met de stelling dat Nederlandse journalisten niet houden van journalistiek. Nederlandse journalisten zijn meer gericht op het verkondigen en bevestigen van opinies dan op het weergeven van de feiten en het uitzoeken hoe het allemaal precies zit.

De mensen en journalisten die op die stelling reageren, zijn het daar meestal wel mee eens en verder reageren ze ook nog eens steeds op door vooral hun eigen mening te geven. Maar het laatste is misschien ook wel wat begrijpelijk. Iemand komt met een stelling. Jij stelt jouw standpunt daar tegenover of je zegt dat je het er wel mee eens bent.

Ik probeer die stelling te toetsen aan de hand van 6 door mij geselecteerde voorbeelden en vind dat maar lastig. Wanneer is een stuk opiniegericht en wanneer feitgericht? Dat onderscheid blijkt helemaal niet zo absoluut te zijn. Ik concludeer dat het allemaal onzin is.

Tot zover in het kort de voorgeschiedenis.

Toch vindt bijna iedereen het een sympathieke stelling en vindt vrijwel iedereen er ook een kern van waarheid inzitten. Ook zelf heb ik vaak verzucht dat een krant als de NRC wel wat erg veel opinie geeft in verhouding tot haar karige nieuws. Ook heb ik me vaak geërgerd aan het klakkeloos overschrijven van allerhande persberichten zonder dat de journalist de moeite neemt iets te checken en te zorgen voor een kritische noot. Een journalist zei kort geleden nog tegen me: ´Bij X vinden ze nieuws maar eng. Daar houden ze niet van.´

Een ander voorbeeld is de nieuwssite van de BBC en de site van de NRC. De artikelen bij de BBC zijn veel feitelijker, dan bij de NRC lijkt mij. Bij de NRC heb je bijvoorbeeld een gigantisch leger columnisten, wat je op de BBC-site niet in die vorm zult vinden. Ook de BBC-site heeft een paar blog-schrijvers, maar dat zijn specialisten die regelmatig een blog schrijven over de ontwikkelingen op hun specifieke gebied. Bij de NRC zijn het vooral mensen die over van alles wel iets kunnen schrijven of dat denken.

Op zich lijkt de stelling van Blokker dus een plausibele stelling en staan we er vrijwel allemaal sympathiek tegenover. Maar je moet je vervolgens wel afvragen hoe je het kunt aantonen, checken, bevestigen, weerleggen. De toetsing van de stelling levert problemen.

Ik heb in eerste instantie die stelling opgevat als dichotomie. Een artikel is of opiniegericht of feitgericht, maar niet iets tussenin. Dat is dus veel te zwart-wit gedacht. Beter is om te denken aan een glijdende schaal. Links de heel erg opiniegerichte artikelen en rechts de heel erg nieuws- en feitgerichte artikelen. Middenin is dan ruimte voor artikelen waarbij het niet zo duidelijk is.

Wat is precies een opiniegericht artikel? Dat is een artikel dat bedoeld is een opinie over te dragen of een bepaalde opvatting te ondersteunen. Wanneer Martijn Katan dus een column schrijft dat melkvet minder gezond is, is dat in beginsel opiniegericht. Natuurlijk heeft de man ook gelijk. Of is het dan ook een feitgericht artikel? Lastig dus.

Misschien is het een soort invalshoek. Een dominee vertelt vanaf de kansel hoe het is, wat verkeerd is en wat goed. Een preek bevat dus geen nieuwe informatie, bevestigt alleen onze bestaande vooroordelen en wat wij al dachten te weten en is niet gericht op het achterhalen van de waarheid, want die werd al als bekend verondersteld. Een nieuwssite als van de BBC is vooral het tegenovergestelde. Wat men brengt, is in beginsel nog niet (algemeen) bekend. Het gaat niet over hoe wij denken dat de wereld is, maar over wat er in de wereld gebeurd is en ontdekt is.

Voorbeeld 1 (column Smalhout: ´Duister Nederland...´) en voorbeeld 3 (column Vinckx over Lady Gaga) uit mijn vorige notitie geven vooral opinie of zijn bedoeld bepaalde opinies te ondersteunen. Ook voorbeeld 6 (Blokker over Witsen) hoort voor mijn idee in deze categorie thuis. Het is een soort dominee die vanaf de kansel de zondagse preek de ruimte in slingert, zonder zich erg druk te maken over wat al die frasen nu precies betekenen.

Van de column van Maarten ´t Hart (voorbeeld 4) kun je dat niet zeggen. Dat is vooral bedoeld een leuk stukje te zijn, maar omdat Maarten weet hoe hij moet schrijven, stopt het ondertussen vol met specifieke informatie (die ik als leek op dit gebied helemaal niet meer kan controleren, straks blijkt hij het allemaal verzonnen te hebben). Maar qua nieuws- en feitwaarde scoort dit dus niet echt. Maar als de bedoeling is een leuk stukje te schrijven, dan hoort het eigenlijk ook behoorlijk links te staan, lijkt me. Een preek heeft immers de bedoeling je te sterken in je opvattingen, je een vertrouwd gevoel te geven en dit stukje is bedoeld een prettig gevoel te geven.

Maar dan klopt dat hele onderscheid opinie versus feit eigenlijk niet meer. Maarten dringt immers op geen enkele manier een opinie op. Dan kun je misschien beter een dimensie niet informatief -- wel informatief hanteren.

En vervolgens krijg je daar dwars op dan een emotionele dimensie: ik vind dit niks -- ik vind dit top. Zo´n op de emoties gericht stuk kan immers goed vallen bij iemand, maar ook verkeerd. Stel je voor dat je een echte Lady-Gaga-hater bent. Dan is het misschien heerlijk om te lezen dat er nog iemand anders net zo denkt als jij. Terwijl ik het stukje van Maarten geestig vind, ergert iemand anders zich misschien vreselijk aan die mislukte tuinier.

Een probleem met dat criterium van Blokker, opinie versus feit/nieuws, is dat het betrekking heeft op het schrijfproces, denk ik. Blokker denkt als journalist. Maar een lezer reageert heel anders op een opiniestuk waar hij het mee eens is, dan op een stuk waar hij het volledig mee oneens is. En op dezelfde manier heeft een informatief stuk waarvan de informatie al lang bekend is, voor de lezer toch een heel andere betekenis dan een stuk waarvan de informatie nieuw en relevant is.

Goed, als ik dus gelijk heb, moeten we het opinie versus feit/nieuws-onderscheid vervangen door twee aparten schalen: niet informatief -- erg informatief en niet leuk -- wel leuk. Het is vervolgens natuurlijk een klein stapje om iedere schaal een aantal keren te operationaliseren met steeds, net iets andere termen. Bijvoorbeeld: niet nuttig -- wel nuttig, negatief -- positief, oneens -- eens, niet relevant -- wel relevant.

Als ik dan de stelling van Blokker in deze termen probeer te herformuleren, proberen Nederlandse journalisten vooral positief en leuk te schrijven. Ze willen bij de lezer een emotie opwekken. Maar op informatie overbrengen zijn ze minder gericht.

Maar opnieuw loop ik dan vast met de toetsing. Want Nederlandse journalisten kunnen wel heel veel willen, maar ik kan in de praktijk alleen meten wat lezers van een serie artikelen vinden. En je kunt dus wel een steekproef van artikelen laten beoordelen op een aantal schaaltjes om die twee dimensies te meten, maar dan krijg je in de praktijk een scatterdiagram met een puntenwolk. Moet je dan die twee hoofdvariabelen qua gemiddelden gaan vergelijken? En dan concluderen: inderdaad Nederlandse journalisten schrijven meer opiniegericht dan informatiegericht?

Dat wil dus niet zondermeer omdat de opiniedimensie een mee oneens -- mee eens dimensie is. De positieve scores vallen dus wel tegen de negatieve en je komt altijd rond nul uit, zou je denken.

Kortom, een prachtige stelling. Bijna iedereen ziet die stelling ook bevestigd voor zichzelf. Maar probeer het maar eens echt aan te tonen.